فرهنگستان در گذر زمان
از محمد علی فروغی تا حداد عادل
اساسنامه فرهنگستان وظایفی از قبیل «پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی»، «رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی» و همچنین «اصلاح خط فارسی» را برای آن تعریف کرده است.
ریاست فرهنگستان ایران را در ابتدا محمدعلی فروغی نخست‌وزیر وقت بر عهده داشت که البته چندان به طول نینجامید؛ چرا که پس از واقعه گوهرشاد به دلیل آنکه فروغی از شاه درخواست کرد محمدعلی اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی و یکی از عاملان اصلی قیام گوهرشاد را اعدام نکند، علاوه بر برکناری از نخست‌وزیری، از ریاست فرهنگستان نیز کنار گذشته شد. فروغی در نامه‌ای به اسدی، در توضیح ناچاری از اطاعت شاه در اجرای سیاست‌های اجباری تغییر پوشش، بیتی از مولوی را نقل کرده بود که «در کف شیر نر خونخواره‌ای/ غیر تسلیم و رضا کو چاره‌ای». کشف این نامه یکی از دلایل اصلی خشم رضاشاه بر فروغی بود.
مهم‌ترین اقدام فرهنگستان در این دوره، تعیین لغات جایگزین و انتشار آنها در مجموعه‌ای به نام «واژه‌های نو» بود. چهره‌های ادبی فراوانی عضو اولین فرهنگستان ایران بودند که ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی‌اصغر حکمت، عباس اقبال‌آشتیانی، احمد بهمنیار و محمود حسابی از اعضای پیوسته آن و همچنین محمدعلی جمالزاده، محمد اقبال پاکستانی، هانری ماسه فرانسوی، محمد رفعت پاشای مصری، آرتور پوپ آمریکایی و محمد حسنین هیکل مصری اعضای غیرپیوسته بودند.
اولین فرهنگستان؛ ۲ هزار واژه جایگزین
فرهنگستان اول ایران گرچه در ابتدا شامل ۷ گروه و سپس ۶ گروه «فرهنگ فارسی و واژه‌گزینی و گردآوری واژه‌ها»، «دستور زبان»، «جغرافیا»، «دستور»، «لغت» و گروه کتب قدیم بود، اما تنها گروه واژه‌گزینی آن توانست موفقیتی به دست بیاورد و تاثیرگذار باشد. علاوه بر این، بسیاری از اعضای فرهنگستان اعتقادی به واژه‌سازی نداشتند و به تدریج از فرهنگستان جدا شدند.
محمدعلی فروغی که پیش از تاسیس فرهنگستان در ایران کتابی حاوی لغات جایگزین غیرفارسی منتشر کرده بود، در دومین دوره نخست‌وزیری‌اش دست به تاسیس دانشگاه تهران، فرهنگستان ایران و برگزاری جشن هزاره فردوسی زده بود. پس از برکناری محمدعلی فروغی از ریاست فرهنگستان در آذرماه ۱۳۱۴، همچنان عضویت او پابرجا بود. حسن وثوق تا ۱۳۱۷ و پس از او اسماعیل مرآت تا ۱۳۲۰ و همچنین بعد از آن عیسی صدیق تا آذر ۱۳۲۰ و بار دیگر محمدعلی فروغی ریاست فرهنگستان را تا سال ۱۳۲۱ بر عهده گرفت. پس از ۱۳۲۰، کار واژه‌سازی در فرهنگستان ایران متوقف شد و فعالیت اولین نهاد مرتبط با زبان فارسی بیشتر به جنبه‌های ادبی و پژوهشی متمایل شد. این رکود دامنه‌دار سرانجام موجب تعطیلی فرهنگستان ایران در سال ۱۳۳۳ شد. تصویب ۲ هزار واژه جایگزین، انتشار نشریه «نامه فرهنگستان» از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۶، تاسیس انجمن ادبی فرهنگستان به ریاست ملک‌الشعرای بهار و تشکیل کمیسیون‌های زبان‌شناسی، باستان‌شناسی، قواعد و دستور زبان، تئاتر، موسیقی و ترانه‌ها، از جمله فعالیت‌های مهم فرهنگستان اول بوده است.
۱۴ سال تعطیلی فرهنگستان
پس از خواب زمستانی ۱۰ ساله، محمد مقدم، زبان‌شناس و متخصص زبان‌های باستانی ایران در سال ۱۳۴۲ درباره خطرات هجوم واژه‌های بیگانه به زبان فارسی هشدار داد و رسانه‌ها نیز به این مساله توجه نشان دادند. این تلاش‌ها سبب شد سرانجام ۵ مرداد ۱۳۴۷ دومین دوره فرهنگستان زبان ایران تشکیل شود.
چهار پژوهشکده واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبان‌های باستانی و میانه و همچنین دستور، زیر مجموعه‌های فرهنگستان زبان در دوره دوم بودند. ذبیح بهروز، محمود حسابی، رضازاده شفق، جمال رضایی و سپهبد علی کریملو تعدادی از اعضای پیوسته این فرهنگستان بودند که تا پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به کار خود ادامه دادند و تا سال ۱۳۵۱ مجموعا ۶۶۵۰ واژه فارسی در برابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد کردند. این دوره یکی از افراطی‌ترین دوره‌های فرهنگستان ایران در واژه‌سازی و واژه‌گزینی بود که مورد انتقاد بسیاری از چهره‌های ادبی نیز قرار گرفت. حجم فراوان واژه‌های پیشنهادی در مدت کوتاه ۴ ساله، به روشنی این سویه افراطی را به نمایش می‌گذارد. پس از انقلاب نیز گرچه فرهنگستان برای مدت کوتاهی به فعالیت خود ادامه داد، اما سرانجام در سال ۱۳۶۰ با ادغام ۱۱ مرکز و سازمان تحقیقاتی دیگر، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی پدید آمد.
فرهنگستان سوم؛ جابه‌جایی پی‌درپی حداد و حبیبی
شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلساتی که ۲۶ دی و ۲۴ بهمن ۱۳۶۸ برگزار شد اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی را تصویب کرد و ۱۷ تن از محققان، ادیبان و صاحب‌نظران برجسته زبان و ادب فارسی برای صدور حکم عضویت به ریاست جمهوری معرفی شدند.
اولین جلسه شورای فرهنگستان سوم، ۲۶ شهریور ۱۳۶۹ در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد. احمد آرام، نصرالله پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی حدادعادل، بهاءالدین خرمشاهی، سیدجعفر شهیدی، حمید فرزام، ابوالحسن نجفی، غلامحسین یوسفی، سیمین دانشور و طاهره صفارزاده، تعدادی از اعضای منتخب اولین شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی پس از انقلاب اسلامی ایران بودند. با این حال سیمین دانشور، سید جعفر شهیدی و غلامحسین یوسفی از ابتدا از حضور و عضویت در شورای اولیه فرهنگستان استعفا کردند.
حفظ قوت و اصالت زبان فارسی، پروردن زبانی مهذب و رسا، رواج زبان و ادب فارسی و ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی، از اهداف تاسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی بوده که همچنان با شعار «فارسی را پاس بداریم»، مشغول فعالیت است. اولین رئیس این فرهنگستان حسن حبیبی بود که همزمان معاونت اول رئیس‌جمهوری را نیز بر عهده داشت. ریاست حبیبی بر فرهنگستان از ۱۷ اردیبهشت ۱۳۷۰ تا ۲۸ فروردین ۱۳۷۴ به طول انجامید و پس از استعفای او، غلامعلی حدادعادل به ریاست فرهنگستان انتخاب شد که پس از انتخاب دکتر حدادعادل به‌عنوان ریاست مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۳، مجددا دکتر حبیبی با اکثریت آرا بر کرسی پیشین نشست. سرانجام با پایان دوره ریاست حسن حبیبی در سال ۱۳۸۷، دوباره دکتر غلامعلی حدادعادل ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی را عهده‌دار شد که تا امروز ادامه دارد.
